Compléments à la synthèse des Rosmarinetea officinalis

Title

Complements to the synthesis of Rosmarinetea officinalis

Résumé

Cet article donne de larges compléments à la première synthèse de 2020, publiée aussi dans Carnets botaniques (n° 4), en intégrant divers syntaxons d’Afrique du Nord non pris en compte dans celle-ci et en validant certains autres considérés comme inédits par la quatrième version de l’ICPN.

Abstract

This article gives broad complements to the first synthesis of 2020, also published in Carnets botaniques (n ° 4), by integrating various North African syntaxons not taken into account in it and by validating some others considered as unpublished by the 4th ICPN version.

Dans le courant de l’année 2020, a été publiée en ligne une synthèse des Rosmarinetea officinalis (de Foucault, 2020). Cette mise en ligne était alors prématurée par rapport à la nouvelle version de l’ICPN (ICPN 4 ; Theurillat et al., 2021), si bien que les nouveautés syntaxonomiques et nomenclaturales doivent être considérées comme inédites. En outre, cette synthèse avait laissé de côté des syntaxons nord-africains, dont ceux décrits par l’équipe de P. Quézel. L’objet du présent article est de reprendre ici les nouveautés de la première synthèse et d’ajouter les unités manquantes, intégrant le tout au sein du système hiérarchique proposé dans la première synthèse. On renvoie à celle-ci pour le détail des unités déjà abordées en 2020. La taxonomie et la nomenclature suivent Euro+Med Plantbase (https://www.emplantbase.org). Quelques noms de syntaxon ont été modifiés pour tenir compte des évolutions nomenclaturales des idiotaxons conformément à l’ICPN 4, tout en rappelant le nom originel.

Tout d’abord, comme Quézel et al. (1988), on a renoncé à créer une alliance originale pour rassembler les cinq associations de garrigue rifaines décrites par ces auteurs dans la dynamique de boisements à Tetraclinis articulata, l’ensemble de leurs taxons communs s’avérant effectivement assez peu cohérent ; pour information, elles sont synthétisées dans le tableau 1 :

R1. Salvio aegyptiaceae-Clinopodietum glandulosi Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1988 nom mut. (Quézel et al., 1988, tableau 29, sub Salvio aegyptiaceae-Thymetum glandulosi).

R2. Helianthemo capitis-felis-Cistetum heterophylli Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1988 (Ibid., tableau 30).

R3. Stipo lagascae-Linetum lycopodioidis Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1988 (Ibid., tableau 31).

R4. Pino halepensis-Genistetum pseudoretamoidis Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1988 (Ibid., tableau 32).

R5. Ptilostemono leptophylli-Perralderietum paui Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1988 nom mut. (Ibid., tableau 33, sub Ptilostemono leptophylli-Fontqueretum paui).

ROSMARINETEA OFFICINALIS Rivas Mart., T.E. Díaz, Fern.Prieto, Loidi & Penas 1991

Le tableau 2 montre manifestement que les ordres O.1 à O.6, ouest- à centre-méditerranéens, peuvent être réunis dans une sous classe qui doit dès lors être dénommée Eu-Rosmarinenea officinalis, par opposition à une sous-classe est-méditerranéenne (ordre O.7). Ce même tableau montre que cette sous-classe est fortement caractérisée ou différenciée par Euphorbia nicaeensis, Paronychia capitata, Helictochloa bromoides subsp. b., Koeleria vallesiana subsp. v., Helianthemum violaceum subsp. v., Atractylis humilis, Polygala rupestris, Matthiola fruticulosa (photo 1), Ajuga iva (photo 2), Aphyllanthes monspeliensis

Ordre 1. Rosmarinetalia officinalis Braun-Blanq. ex Molin. 1934 ; tableau 2 : colonnes PBr à ETp

Alliance PBr. Phlomido lychnitidis-Brachypodion retusi G. Mateo 1983 ; tableau 2 : colonne PBr

Le syntaxon PBr4 (« Scillo obtusifoliae-Erodietum sanguinis-christi Braun-Blanq., Font Quer, G. Braun-Blanq., Frey, Jansen & Moor 1936 ») est biologiquement hétérogène ; la composante vivace de cette association ibérique peut être isolée sous le nom de Prosperoni obtusifolii-Brachypodietum retusi (Braun-Blanq., Font Quer, G. Braun-Blanq., Frey, Jansen & Moor 1936) ass. nov. hoc loco [syn. : Prosperoni obtusifolii-Brachypodietum retusi (Braun-Blanq., Font Quer, G. Braun-Blanq., Frey, Jansen & Moor 1936) B. Foucault 2020 (Carnets bot. 4 : 4) nom. ined.], typus nominis hoc loco : composante vivace du relevé in Braun-Blanquet et al. (1935, Cavanillesia VII : 95) ; combinaison floristique caractéristique : Prospero obtusifolium, Charybdis maritima, Brachypodium retusum, Heteropogon contortus, Thymus vulgaris subsp. v., Iris lutescens subsp. l., Anacamptis fragrans.

Photo 1. Matthiola fruticulosa ; © B. de Foucault.
Photo 2. Ajuga iva ; © B. de Foucault.

Alliance HAm. Helianthemo italici-Aphyllanthion monspeliensis Díez-Garretas, Fern.Gonz. & Asensi 1998 ; tableau 2 : colonnes HAm-a et HAm-b

Sous-alliance HAm-a. Eu-Helianthemo italiciAphyllanthenion monspeliensis ; tableau 2 : colonne HAm-a

Sous-alliance HAm-b. Lavandulo pyrenaicaeAphyllanthenion monspeliensis suball. nov. hoc loco ; tableau 2 : colonne HAm-b

[syn. : Lavandulo pyrenaicaeAphyllanthenion monspeliensis B. Foucault 2020 (Carnets bot. 4 : 5) nom. ined.]

Typus nominis hoc loco : Aphyllantho monspeliensis-Lavanduletum pyrenaicae O. Bolòs 1961 (Anales Inst. Bot. Cavanilles 18 : 247).

Garrigues surtout pyrénéennes, différenciées par Helictochloa pratensis subsp. iberica, Scabiosa columbaria, Thesium humifusum subsp. h., Santolina gr. chamaecyparissus (S. benthamianus ?), Lavandula angustifolia subsp. pyrenaica, Jasonia tuberosa, Sideritis hirsuta, Stipa iberica, Teucrium pyrenaicum.

Alliance Ro. Rosmarinion officinalis Braun-Blanq. ex Molin. 1934 ; tableau 2 : colonnes Ro-a à Ro-c

Sous-alliance Ro-a. Teucrio fruticantis-Thymenion piperellae Stübing, Peris & M.J. Costa 1989 ; tableau 2 : colonne Ro-a

Sous-alliance Ro-b. Eu-Rosmarinenion officinalis ; tableau 2 : colonne Ro-b

Sous-alliance Ro-c. Cistenion halimifolii Rivas Mart. & M.J. Costa in Rivas Mart., M.J. Costa, P. Soriano, Pérez-Badia, Llorens & Roselló 1992 ; tableau 2 : colonne Ro-c

Alliance Sb. Sideritidion bourgeanae Peinado & Martínez-Parras in Peinado, Alcaraz & Martínez-Parras 1992 ; tableau 2 : colonne Sb

Alliance He. Hypericion ericoidis Esteve ex M.J. Costa & Peris 1985 ; tableau 2 : colonne He

Alliance ABr. Asphodelo ramosi-Brachypodion retusi all. nov. hoc loco ; tableau 2 : colonne ABr

[syn. : Asphodelo ramosi-Brachypodion retusi B. Foucault 2020 (Carnets bot. 4 : 7) nom ined.]

Typus nominis hoc loco : Stipo bromoidis-Astragaletum verrucosi Bacchetta, Brullo, Giusso del Gado & Guarino 2005 (Parlatorea VII : 30).

Garrigues de Sardaigne à Asphodelus ramosus subsp. r., Allium subhirsutum subsp. s., Scorzonera callosa, Carlina gummifera, Trisetum splendens, Sesleria insularis.

Dans la synthèse initiale de la classe, on avait émis l’hypothèse de la présence de cette alliance en Corse. On en trouve une justification par les tableaux 22, 23 (sauf relevé 6) et 25 (relevé 1) de Paradis et al. (2014), où une pelouse à nombreux thérophytes acidiphiles [Tuberarietea guttatae (Braun-Blanq. ex Rivas Goday 1956) Rivas Goday & Rivas Mart. 1963] forme une mosaïque avec une pelouse vivace ouverte à Asphodelus ramosus subsp. r. (V sur 12 relevés), Brachypodium retusum (IV), Plantago lanceolata (IV), Pulicaria odora (III), Dactylis glomerata s. l. (III ; les auteurs indiquent subsp. g., mais plus probablement il devrait s’agir de la subsp. hispanica dans ce contexte écologique), Carlina corymbosa (III), Urospermum dalechampii (II), Cistus salviifolius (II), Asphodelus cerasifer (II), Poterium sanguisorba s. l. (II), Jasione montana (II), Anthoxanthum odoratum (I), Rumex acetosella (I) et des taxons de présence +, dont certains différentiels d’une variation d’altitude (Avenella flexuosa subsp. f., Carlina macrocephala et Drymocallis corsica, à 1 310 m ; relevé 3 du tableau 22, noté par erreur ‘relevé 2’ ; les autres relevés occupent une tranche altitudinale allant de 215 à 1 100 m) : Pulicario odorae-Asphodeletum ramosi ass. nov. hoc loco, typus nominis hoc loco : relevé 1 du tableau 22 in Paradis et al. (2014, J. Bot. Soc. Bot. France 67 : 69), présent surtout dans la partie sud de la Corse ; un autre relevé est reconnaissable aussi dans la colonne 1 du tableau 37 in Paradis & Pozzo di Borgo (2005 : 89, où A. ramosus est dénommé A. aestivus).

Alliance SSl. Sideritido incanae-Salvion lavandulifoliae (Rivas Goday & Rivas Mart. 1969) Izco & A. Molina 1989 ; tableau 2 : colonnes SSl-a à SSl-c

Sous-alliance SSl-a. EuSideritido incanae-Salvienion lavandulifoliae (= Xero-Aphyllanthenion Rivas Goday & Rivas Mart. 1969) ; tableau 2 : colonne SSl-a

Sous-alliance SSl-b. Sideritido ilicifoliae-Thymenion loscosii Rivas Mart., Cantó, Fern.Gonz. & Sánchez-Mata in Rivas Mart., T.E. Díaz, Fern.Gonz., Izco, Loidi, Lousã & Penas 2002 ; tableau 2 : colonne SSl-b

Sous-alliance SSl-c. Saturejo gracilis-Erinaceenion anthyllidis Izco & A. Molina 1989 ; tableau 2 : colonne SSl-c

Alliance EUe. Eryngio dilatati-Ulicion erinacei Rothm. ex all. nov. hoc loco ; tableau 2 : colonnes EUe-a et EUe-b

[syn. : Eryngio trifidi-Ulicion erinacei Rothm. 1943 (Repert. Spec. Nov. Regni Veg. 128 : 66) nom. inval. (art. 17) ; Eryngio dilatati-Ulicion erinacei Rothm. ex B. Foucault 2010 (Carnets bot. 4 : 9) nom. ined.]

Typus nominis hoc loco : Ulicetum erinacei Rothm. in Rivas Mart., Lousã, T.E. Díaz, Fern.Gonz. & J.C. Costa 1990 (Itinera Geobot. 3 : 82).

Sous-alliance EUe-a. Eu-Eryngio dilatati-Ulicenion erinacei ; tableau 2 : colonne EUe-a

Sous-alliance EUe-b. Klaseo lusitanicae-Thymenion sylvestris Capelo, J.C. Costa, Espírito-Santo & Lousã 1993 ; tableau 2 : colonne EUe-b

Alliance MTc. Micromerio micranthae-Thymbrion capitatae Rivas Goday & Rivas Mart. in Rivas Goday 1964 (sub Micromerio micranthae-Coridothymion capitati) ; tableau 2 : colonne MTc

Alliance ETp. Ebeno pinnatae-Teucrion peudochamaepityos all. nov. hoc loco ; tableau 2 : colonne ETp ; tableau 3

Garrigues algério-tunisiennes surtout connues par les données de Guinochet (1980), auquel on a laissé la paternité de ses associations à titre posthume, caractérisées par Fumana thymifolia, F. laevipes, Globularia alypum, Teucrium pseudochamaepitys (photo 3), Erica multiflora, Ebenus pinnata (photo 4), Coronilla juncea s. l., Arrhenatherum album, Pulicaria odora, Cistus clusii, C. creticus, Bupleurum balansae, Thymbra capitata, Eryngium triquetrum, E. tricuspidatum, Asperula hirsuta, Helianthemum racemosum.

Typus nominis hoc loco : Fumano ericoidis-Bupleuretum balansae Guin. nov.

Photo 3. Teucrium pseudochamaepitys ; © B. de Foucault.

ETp1. Phagnalo rupestris-Micromerietum nervosae Guin. ass. nov. hoc loco [syn. : Phagnalo rupestris-Micromerietum nervosae Guin. 1980 (Phytocoenologia 7 : 437) nom. inval.] de Tunisie (Guinochet, 1980, tableau 1) ; typus nominis hoc loco : relevé 5 du tableau 1 in Guinochet (1980, Phytocoenologia 7 : 439).

ETp2. Fumano ericoidis-Bupleuretum balansae Guin. ass. nov. hoc loco [syn. : Fumano ericoidis-Bupleuretum balansae Guin. 1980 (Phytocoenologia 7 : 438) nom. inval.] de Tunisie (Guinochet, 1980, tableau 2) ; typus nominis hoc loco : relevé 9 du tableau 2 in Guinochet (1980, Phytocoenologia 7 : 442).

ETp3. Hedysaro naudiniani-Helianthemetum rotundifolii Guin. ass. nov. hoc loco [syn. : Hedysaro naudiniani-Helianthemetum rubelli Guin. 1980 (Phytocoenologia 7 : 438) nom. inval.] d’Algérie (Guinochet, 1980, tableau 3) ; typus nominis hoc loco : relevé 5 du tableau 3 in Guinochet (1980, Phytocoenologia 7 : 445) ; varie en typicum [syn. : genistetosum tricuspidatae Guin. 1980 (Phytocoenologia 7 : 460) nom. inval.], différencié par Genista tricuspidata, Centaurea parviflora, Hedysarum naudinianum, Rhaponticum coniferum subsp. c., Argyrolobium zanonii, Catananche caerulea, du secteur algérois, et en cistetosum clusii Guin. subass. nov. hoc loco [syn. : cistetosum clusii Guin. 1980 (Phytocoenologia 7 : 460) nom. inval.], différencié par le taxon éponyme, Macrochloa tenacissima, Tetraclinis articulata j, typifié par le relevé 8 (typus nominis hoc loco) du tableau 3 in Guinochet (1980, Phytocoenologia 7 : 445), du secteur oranais.

ETp4. Globulario alypi-Micromerietum inodorae Guin. ass. nov. hoc loco [syn. : Globulario alypi-Micromerietum inodorae Guin. 1980 (Phytocoenologia 7 : 438) nom. inval.] d’Algérie (Guinochet, 1980, tableau 4) ; typus nominis hoc loco : relevé 3 du tableau 4 in Guinochet (1980, Phytocoenologia 7 : 448) ; varie en typicum [syn. : lavanduletosum stoechadis Guin. 1980 (Phytocoenologia 7 : 460) nom. inval.], différencié par Anemone palmata, Helianthemum racemosum, Coronilla juncea, Cistus salviifolius (Lavandula stoechas n’en est pas significativement différentiel), et en fumanetosum laevipedis Guin. 1980 (Phytocoenologia 7 : 460) nom. inval. différencié par le taxon éponyme, Bupleurum balansae, Polygala rupestris, Erica multiflora, Eryngium tricuspidatum ; en l’absence de précisions sur le déterminisme écologique des deux variations de la part de l’auteur, on renonce à valider la seconde ici. À noter la place occupée par des géophytes monocotylédones : Charybdis maritima, Dipcadi serotinum, Moraea sisyrinchium, Arisarum vulgare, des Ophrys.

La cinquième association du tableau 3 (en sa colonne 5) ne paraît pas se rattacher à l’EbenoTeucrion pseudochamaepityos ; il s’agit du Klaseo cichoraceae-Lavanduletum dentatae Guin. ass. nov hoc loco [syn. : Serratulo mucronatae-Lavanduletum dentatae Guin. 1980 (Phytocoenologia 7 : 461) nom. inval.], du littoral oranais (Guinochet, 1980, tableau 5) ; typus nominis hoc loco : relevé 5 du tableau 3 in Guinochet (1980, Phytocoenologia 7 : 456).

Photo 4. Ebenus pinnata en fruits ; © B. de Foucault.

Ordre 2. Helichrysetalia italici Biondi & Géhu in Géhu & Biondi 1994 ; tableau 2 : colonnes Ep à DHs

Alliance Ep. Euphorbion pithyusae Biondi & Géhu in Géhu & Biondi 1994 ; tableau 2 : colonne Ep

Alliance Hl. Helichrysion litorei Biondi ex Tomaselli & Terzi 2019 ; tableau 2 : colonne Hl

Alliance Hb. Hypericion balearici O. Bolòs & Molin. 1958 ; tableau 2 : colonne Hb

Alliance DHs. Dactylido hispanicae-Helichrysion stoechadis Géhu & Biondi ex all. nov. hoc loco ; tableau 2 : colonne DHs

[syn. : Dactylido hispanicae-Helichrysion stoechadis Géhu & Biondi in Géhu 1994 (Colloq. Phytosoc. XXII : 191, ‘Dactylo hispanici…’ art. 41b) nom. inval. (art. 2d, 3o, 5a, 8) ; Dactylido hispanicae-Helichrysion stoechadis Géhu & Biondi ex B. Foucault 2020 (Carnets bot. 4 : 11) nom. ined.]

Typus nominis hoc loco : Astragalo massiliensis-Plantaginetum subulatae Molin. 1934 (Ann. Mus. Hist. Nat. Marseille 27, mém. 1 : 143).

Végétation chaméphytique arrière-littorale des côtes franco-méditerranéennes et sud-franco-atlantiques à Helichrysum stoechas subsp. s., Dactylis glomerata subsp. hispanica, Crithmum maritimum.

Ordre 3. Gypsophiletalia struthii Bellot & Rivas Goday in Rivas Goday, Borja, Monasterio, Galiano, Rigual & Rivas Mart. 1957 ; tableau 2 : colonnes Ls-a à ASp

Alliance Ls. Lepidion subulati Bellot & Rivas Goday in Rivas Goday, Borja, Monasterio, Galiano, Rigual & Rivas Mart. 1957 ; tableau 2 : colonne Ls-a à Ls-c

Sous-alliance Ls-a. EuLepidienion subulati ; tableau 2 : colonne Ls-a

Sous-alliance Ls-b. Gypsophilenion hispanicae (Braun-Blanq. & O. Bolòs 1958) A. Molina, Loidi & Fern.Gonz. 1993 ; tableau 2 : colonne Ls-b

Sous-alliance Ls-c. Gypsophilo struthii-Santolinenion viscosae (Rivas Goday & Esteve 1968) Díaz-Garretas, Fern.Gonz. & Asensi 1998 ; tableau 2 : colonne Ls-c

Alliance TTv. Thymo-Teucrion verticillati Rivas Goday in Rivas Goday, Borja, Monasterio, Galiano, Rigual & Rivas Mart. 1957 ; tableau 2 : colonne TTv

Alliance TSl. Thymo longiflori-Sideritidion leucanthae O. Bolòs 1957 ; tableau 2 : colonne TSl

Alliance ASp. Anthyllido terniflorae-Salsolion papillosae Rivas Goday & Esteve 1968 ; tableau 2 : colonne ASp

Ordre 4. Cisto mauritanici-Thymetalia munbyani Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 (Phytocoenologia 21 (1-2) : 122) ; tableau 2 : colonnes URe à GLa

Typus ordinis : Ulici africani-Rosmarinion eriocalycis Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 (Phytocoenologia 21 (1-2) : 122) désigné par les auteurs de l’ordre (1992, Phytocoenologia 21 (1-2) : 172).

Garrigues marocano-algériennes à Thymus munbyanus subsp. m., Th. algeriensis, Genista hirsuta subsp. erioclada, G. quadriflora, Pulicaria odora, Cistus creticus subsp. mauritanicus, C. ladanifer subsp. l., Ebenus pinnata, Iris tingitana, Helianthemum helianthemoides.

Alliance URe. Ulici africani-Rosmarinion eriocalycis Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 nom. mut. hoc loco (Phytocoenologia 21 (1-2) : 122, sub Ulici africani-Rosmarinion tournefortii) ; tableau 2 : colonne URe ; tableau 4

Typus allianciae : Genisto demnatensis-Ericetum multiflorae Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 (Phytocoenologia 21 (1-2) : 123, sub Genisto moulleronii-Ericetum multiflorae) désigné par les auteurs de l’alliance (1992, Phytocoenologia 21 (1-2) : 123).

Garrigues des plaines littorales et collines méditerranéennes du Maroc (200 à 900 m d’altitude, sauf URe5, de 1 200 à 1 400 m, environs de Djelfa, Algérie du Nord-Ouest) à Rosmarinus eriocalyx subsp. e., Bupleurum balansae, Cistus munbyi, C. heterophyllus, C. clusii, Ulex parviflorus subsp. africanus, Helianthemum polyanthum, Teucrium polium subsp. p., Globularia alypum, Genista tricuspidata, G. cephalantha subsp. demnatensis, Lavandula dentata, Centaurea parviflora, Glandora moroccana.

URe1. Genisto demnatensis-Ericetum multiflorae Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 nom. mut. hoc loco (Quézel et al., 1992, tableau 1, sub Genisto moulleronii-Ericetum multiflorae).

URe2. Ulici africani-Cistetum munbyi Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 nom. mut. hoc loco (Ibid., tableau 2, sub Ulici africani-Cistetum sericei).

URe3. Lavandulo dentatae-Genistetum tricuspidatae Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 nom. mut. hoc loco (Ibid., tableau 3, sub Lavandulo dentatae-Genistetum duriaei).

URe4. Artemisio incultae-Rosmarinetum eriocalycis Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 nom. mut. hoc loco (Ibid., tableau 4, sub Artemisio incultae-Rosmarinetum tournefortii) ; voir infra Ordre 5 pour la discussion à propos de Artemisia « inculta ».

URe5. Steppe arborée (Wojterski, 1985, tableau 43).

Le Genistetum ramosissimo-demnatensis Achhal, Ziri & Khattabi 2004 (Achhal et al., 2004, tableau 8) possède des affinités synfloristiques avec cette alliance, mais s’y intègre globalement assez mal.

D’autres végétations de cette alliance semblent présentes aussi dans l’Atlas tellien algérien (Miara et al., 2020, tableaux F3 et M7).

Alliance SGp. Staehelino dubiae-Genistion pseudoretamoidis Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 nom. mut. hoc loco (Phytocoenologia 21 (1-2) : 133, sub Staehelino macrocephalae-Genistion pseudoretamoidis) ; tableau 2 : colonne SGp ; tableau 5

Typus allianciae : Coronillo junceae-Genistetum eriocladae Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 (Phytocoenologia 21 (1-2) : 138, sub Coronillo junceae-Genistetum atlanticae) désigné par les auteurs de l’alliance (1992, Phytocoenologia 21 (1-2) : 172).

Garrigues des étages mésoméditerranéen et méditerranéen supérieur du Maroc oriental (800 à 1 500 m d’altitude) et probablement d’Algérie à Genista scorpius subsp. intermedia, G. quadriflora, G. pseudoretamoides, Staehelina dubia (incl. subsp. macrocephala), Polycnemum fontanesii (photo 5), Fumana scoparia, Thymus zygis subsp. gracilis, Onobrychis humilis, Centaurea resupinata subsp. lagascae.

SGp1. Genistetum intermedio-quadriflorae Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 (Quézel et al., 1992, tableau 6).

SGp2. Hedysaro boveani-Thymetum gracilis Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 nom. mut. hoc loco (Ibid., tableau 7, sub Hedysaro subspeciosi-Thymetum maroccani).

SGp3. Genistetum erioclado-pseudoretamoidis Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 (Ibid., tableau 8).

SGp4. Coronillo junceae-Genistetum eriocladae Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 nom. mut. hoc loco (Ibid., tableau 9, sub Coronillo junceae-Genistetum atlanticae).

Photo 5. Polycnemum fontanesii ; © B. de Foucault.

Alliance GLa. Genisto quadriflorae-Lavandulion atlanticae Benabid ex B. Foucault & Benabid all. nov. hoc loco ; tableau 2 : colonne GLa

[syn. : Genisto quadriflorae-Lavandulion atlanticae Benabid 1990 (Bull. Inst. Sci. Rabat 12 : 81) nom. inval.]

Typus nominis hoc loco : Genisto quadriflorae-Lavandulion atlanticae Benabid nov.

Garrigues du Moyen Atlas central (Maroc, autour de 1 300 m d’altitude) à Lavandula pedunculata subsp. atlantica, Bufonia mauritanica, Rhodanthemum gayanum, Paronychia argentea, Linum numidicum, Euphorbia nicaeensis.

GLa. Genisto quadriflorae-Lavanduletum atlanticae Benabid ass. nov. hoc loco [syn. : Genisto quadriflorae-Lavanduletum atlanticae Benabid 1990 (Bull. Inst. Sci. Rabat 12 : 81) nom. inval.] (Benabid, 1988, tableau II) ; typus nominis hoc loco : relevé 2 du tableau II in Benabid (1988, Bull. Inst. Sci. Rabat 12 : 81).

Ordre 5. Anarrhino fruticosi-Astragaletalia armati Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 (Phytocoenologia 21 (1-2) : 140) ; tableau 2 : colonnes BGn et LCf

Typus ordinis : Bupleuro aouiensis-Globularion nainii Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 (Phytocoenologia 21 (1-2) : 140) désigné par les auteurs de l’ordre (1992, Phytocoenologia 21 (1-2) : 172).

Garrigues à Artemisia huguetii/oranensis (Artemisia « inculta » correspond actuellement à deux taxons marocains, A. oranensis et A. huguetii, non séparables sur la documentation actuellement connue, le vrai A. inculta étant sud-est-méditerranéen selon Euro+Med Plantbase), Anarrhinum fruticosum, Argyrolobium uniflorum, Polycnemum fontanesii, Convolvulus valentinus, Macrochloa tenacissima, Stipella parviflora.

Photo 6. Astragalus armatus subsp. a. ; © B. de Foucault.

Alliance BGn. Bupleuro aouiensis-Globularion nainii Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 (Phytocoenologia 21 (1-2) : 140) ; tableau 2 : colonne BGn ; tableau 6

Typus allianciae : Salvio mesatlanticae-Teucrietum mideltensis Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 (Phytocoenologia 21 (1-2) : 141) désigné par les auteurs de l’alliance (1992, Phytocoenologia 21 (1-2) : 172).

Garrigues orophiles des marges des Moyen et Haut Atlas orientaux du Maroc (1 400 à 2 200 m d’altitude), annonçant les Erinaceetalia anthyllidis, à Thymus munbyanus subsp. coloratus, Globularia nainii, Hippocrepis monticola, Bupleurum atlanticum subsp. aiouensis, Thymelaea virescens, Astragalus armatus subsp. a. (photo 6), A. turolensis subsp. exsul, Artemisia mesatlantica, Teucrium aureum, T. mideltense, Helianthemum virgatum, H. pergamaceum, Fumana scoparia.

* Groupe d’associations à Convolvulus valentinus, Artemisia huguetii/oranensis, Achillea leptophylla, Stipa lagascae, Noaea mucronata, Herniaria fontanesii

BGn1. Artemisio mesatlanticae-Genistetum pseudoretamoidis Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 nom. mut. hoc loco (Quézel et al., 1992, tableau 10, sub Artemisio mesatlanticae-Genistetum pomariensis).

BGn2. Salvio mesatlanticae-Teucrietum mideltensis Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 (Ibid., tableau 11).

BGn3. Groupement à Sideritis jahandiezii-Erinacea anthyllis (Ibid., tableau 12).

BGn4. Teucrio ducellieri-Artemisietum incultae Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 (Ibid., tableau 13).

BGn5. Santolino africanae-Cheirolophetum benoistii Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 nom. mut. hoc loco (Ibid., tableau 14, sub Ormenido africanae-Centaureetum benoistii).

BGn6. Lavandulo tenuisectae-Hertietum maroccanae Quézel, Barbero, Benabid & Rivas Mart. 1994 nom. mut. hoc loco (Ibid., tableau 5, sub Lavandulo brevidentis-Hertietum maroccanae).

* Autres associations

BGn7. Lomelosio graminifoliae-Astragaletum exsulis Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 nom. mut. hoc loco (Ibid., tableau 15 : relevés 1 à 7, sub Scabioso condensatae-Astragaletum exsulis).

BGn8. Bufonio murbeckii-Lotononidetum tapetiformis Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 (Ibid., tableau 15 : relevés 8 à 12) ; cité aussi par Taleb & Fennane (2003, tableau IX).

BGn9. Arenario parviflorae-Sixalidetum parielii Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 (Ibid., tableau 15 : relevés 13 à 20).

BGn10. Anarrhino fruticosi-Globularietum nainii Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 (Ibid., tableau 16) ; cité aussi par Taleb & Fennane (2003, tableau VIII).

BGn11. « Buxo balearicae-Quercetum rotundifoliae Quézel & Barbero 1981 » (Quézel & Barbero, 1981, tableau 4).

 

Alliance LCf. Lavandulo mairei-Carthamion fruticosi Quézel, Barbero, Benabid & Rivas Mart. 1994 (Phytocoenologia 22 (4) : 551) ; tableau 2 : colonne LCf ; tableau 7

Typus allianciae : Genisto myrianthae-Carthametum fruticosi Quézel, Barbero, Benabid & Rivas Mart. 1994 (Phytocoenologia 22 (4) : 553) désigné par les auteurs de l’alliance (1994, Phytocoenologia 22 (4) : 551).

Garrigues orophiles marocaines localisées entre 1 100 et 2 000 m d’altitude à Launaea lanifera (photo 7), Lavandula mairei, Teucrium malenconianum (photo 8), Bupleurum album, Carthamus fruticosus, Thymus saturejoides subsp. commutatus, Antirrhinum ramosissimum, Linaria ventricosa (photo 9), Crambe kralikii, Micromeria hochreutineri, Deverra scoparia, Genista scorpius subsp. myriantha, Cladanthus scariosus.

LCf1. Thymo commutati-Rosmarinetum officinalis Quézel, Barbero, Benabid & Rivas Mart. 1994 (Quézel et al., 1994, tableau 6) ; cité aussi par Taleb & Fennane (2003, tableau X).

LCf2. Genisto myrianthae-Carthametum fruticosi Quézel, Barbero, Benabid & Rivas Mart. 1994 (Ibid., tableau 7).

LCf3. « Adenocarpo bacquei-Buxetum balearicae Quézel & Barbero 1981 » (Quézel & Barbero, 1981, tableau 3).

LCf4. « Adenocarpo leiocarpi-Retametum dasycarpae Quézel, Barbero, Benabid & Rivas Mart. 1994 » (Quézel et al., 1994, tableau 8), complexe d’un fourré à Retama dasycarpa (présence V sur 7 relevés), Adenocarpus anagyrifolius (incl. var. leiocarpus ; IV), Juniperus phoenicea subsp. turbinata (IV), Withania adpressa (II), Asparagus horridus (II), Fraxinus dimorpha j (II), Pistacia atlantica j (I), Ceratonia siliqua j (I), qui garde le nom initial muté en Adenocarpo anagyrifolii-Retametum dasycarpae nom. mut. hoc loco, pouvant entrer dans le Withanion adpressae B. Foucault 1993 ex 2020, à côté de l’Adenocarpo bacquei-Buxetum balearicae Quézel & Barbero 1981 (de Foucault, 2021), et d’une garrigue du Lavandulo-Carthamion fruticosi à Cladanthus scariosus synthétisé en LCf4 dans le tableau 7, décrit ici sous le nom nouveau de Cladantho scariosi-Genistetum myrianthae (Quézel, Barbero, Benabid & Rivas Mart. 1994) ass. nov. hoc loco, typus nominis hoc loco : composante hémicryptophyto-chaméphytique du relevé 2 du tableau 8 in Quézel et al. (1994, Phytocoenologia 22 (4) : 558).

LCf5. Convolvulo trabutiani-Genistetum capitellatae Quézel, Barbero, Benabid & Rivas Mart. 1994 (Quézel et al., 1994, tableau 9) ; végétation de transition vers des steppes.

Photo 7. Launaea lanifera ; © B. de Foucault.

Ordre 6. Erinaceetalia anthyllidis Quézel 1952 (Mém. Soc. Sci. Nat. Maroc 50 : 36) ; tableau 2 : colonnes LGb à Fa

Typus ordinis : Arenarion pungentis Quézel 1952 (Mém. Soc. Sci. Nat. Maroc 50 : 38), lectotype désigné par Quézel et al. (1992, Phytocoenologia 21 (1-2) : 152). À noter que le nom Erinaceetalia est souvent improprement orthographié ‘Erinacetalia’.

Garrigues ouest-oroméditerranéennes à Erinacea anthyllis subsp. a., Arenaria armerina subsp. a., Bupleurum fruticescens subsp. spinosum, Cerastium gibraltaricum, Prunus prostrata, Helictotrichon filifolium subsp. f., Scabiosa turolensis, Jurinea humilis, Festuca hystrix.

L’introduction de syntaxons marocains relevant de cet ordre dans le tableau global montre une assez forte différenciation entre les alliances ibériques et les alliances marocaines, justifiant la distinction de deux sous-ordres. Par ailleurs, le tableau 2 montre la forte hétérogénéité du Genisto pseudopilosae-Thymion comosi dans sa conception large des années 1990, autrement dit l’ensemble ‘ABs + GTm’ du tableau 2. Deux alliances sont clairement à distinguer. La seconde (GTm) réunissant toutes les associations publiées par Benabid (1988), c’est à elle qu’on propose d’attribuer le nom donné par cet auteur, nom par ailleurs invalide, qui sera validé ici. La première (ABs) n’ayant pas été reconnue par les auteurs d’alors, elle sera considérée ici comme nouvelle.

Photo 8. Teucrium malenconianum ; © B. de Foucault.

Sous-ordre Echinospartenalia boissieri subord. nov. hoc loco ; tableau 2 : colonne LGb à Ll

Typus nominis hoc loco : Andryalion agardhii Rivas Mart. ex Rivas Goday & Mayor 1966 (Anales Real Acad. Farm. 31 : 366).

Garrigues des montagnes ibériques à Thymus granatensis, Th. orospedanus, Th. serpylloides subsp. gadorensis, Helianthemum cinereum subsp. rotundifolium, Echinospartum boissieri, Festuca scariosa, Sideritis incana, Satureja intricata, Globularia spinosa, Santolina canescens, Helictochloa bromoides subsp. pauneroi, Anarrhinum laxiflorum.

Alliance LGb. Lavandulo latifoliae-Genistion boissieri Rivas Goday & Rivas Mart. 1969 ; tableau 2 : colonne LGb

Alliance XE. Xeroacantho-Erinaceion anthyllidis (Quézel 1953) O. Bolòs 1967 ; tableau 2 : colonne XE

Alliance Fs. Festucion scariosae Martínez-Parras, Peinado & Alcaraz 1984 ; tableau 2 : colonne Fs

Alliance TBr. Triseto velutini-Brachypodion retusi Rivas Mart., Molero & Pérez Raya in Rivas Mart., T.E. Díaz, Fern.Gonz., Izco, Loidi, Lousã & Penas 2002 nom. mut. hoc loco (sub Triseto velutini-Brachypodion boissieri) ; tableau 2 : colonne TBr

Alliance Aa. Andryalion agardhii Rivas Mart. ex Rivas Goday & Mayor 1966 ; tableau 2 : colonne Aa

Aux syntaxons de la première synthèse, on peut ajouter le Brassico almeriensis-Pterocephaletum spathulati Peñas, Cabello, Valle & Mota 1999 (Peñas et al., 1999, tableau 6).

Alliance Ll. Lavandulion lanatae (Martínez-Parras, Peinado & Alcaraz 1984) Rivas Mart., Molero & Pérez Raya in Rivas Mart., T.E. Díaz, Fern.Gonz., Izco, Loidi, Lousã & Penas 2002 ; tableau 2 : colonne Ll

Photo 9. Linaria ventricosa ; © B. de Foucault.

Sous-ordre Eu-Erinaceenalia anthyllidis ; tableau 2 : colonne ABs à Fa

Garrigues oro-atlasiques à Cytisus balansae, Helianthemum croceum, Convolvulus mazicum, Scorzonera caespitosa, Astracantha granatensis, Clinopodium alpinum subsp. meridionale, Hormathophylla spinosa, Veronica rosea, Thymelaea virgata, Linum austriacum subsp. mauritanicum, Pilosella pseudopilosella, Odontarrhena alpestris, Campanula filicaulis, Eryngium bourgatii, Festuca yvesii, Marrubium ayardii, Bromopsis erecta subsp. permixta, Catananche caespitosa, Scutellaria orientalis subsp. demnatensis, Carthamus pomelianus, Salvia phlomoides, Ononis cristata.

Alliance ABs. Arenario mauritanicae-Bupleurion spinosi all. nov. hoc loco ; tableau 2 : colonne ABs ; tableau 8

Typus nominis hoc loco : Helictotricho filifolii-Erinaceetum anthyllidis Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 (Phytocoenologia 21 (1-2) : 162).

Garrigues orophiles du Moyen Atlas oriental et de l’Ayachi marocains (1 600 à 2 700 m d’altiude) à Arenaria aggregata subsp. mauritanica, Helictotrichon filifolium subsp. f., Astragalus armatus subsp. numidicus, Minuartia verna, Teucrium musimonum…, partageant Thymus munbyanus subsp. m. avec l’alliance suivante.

* Groupe d’associations à Carthamus pomelianus, Catananche caerulea, Eryngium bourgatii, Atractylis caespitosa, Onosma fastigiata subsp. mauretanica

ABs1. Scutellario demnatensis-Astragaletum numidici Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 (Quézel et al., 1992, tableau 17).

ABs2. Marrubio echinati-Astracanthetum granatensis Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 nom. mut. hoc loco (Ibid., tableau 18, sub Marrubio echinati-Astracanthetum maroccanae).

ABs3. Tricholemmo jahandiezii-Marrubietum ayardii Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 nom. mut. hoc loco (Ibid., tableau 19 : relevés 1 à 8, sub Avenastro jahandiezii-Marrubietum ayardii) ; cité aussi par Taleb & Fennane (2003, tableau IV).

* Groupe d’associations à Erinacea anthyllis, transition vers le Genisto pseudopilosae-Thymion comosi, surtout le syntaxon ABs6

ABs4. Thymo dreatensis-Erinaceetum anthyllidis Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 nom. mut. hoc loco (Ibid., tableau 19 : relevés 9 à 11, sub Thymo atlantici-Erinaceetum anthyllidis).

ABs5. Helictotricho filifolii-Erinaceetum anthyllidis Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 nom. mut. hoc loco (Ibid., tableau 20, sub Avenastro filifolii-Erinaceetum anthyllidis).

ABs6. Cytiso balansae-Erinaceetum anthyllidis Wojterski 1985 (Wojterski 1985, tableau 53).

La végétation hémicryptophyto-chaméphyique du « Lonicero arboreae-Cedretum atlanticae Quézel, Barbero & Rivas Mart. 1981 » est décrite par le tableau 34 de Quézel et al. (1981), un tableau hétérotone où l’on peut opposer les relevés 1 et 4 (à Clinopodium grandiflorum subsp. baborense, Origanum elongatum, Rumex tuberosus…, vers 2 100 m d’altitude) aux relevés 2, 3, 5 et 6 (2 300-2 500 m) correspondant à un groupement qui se rapproche de la présente alliance par Inula montana, Helictotrichon filifolium subsp. f., Ononis thomsonii, Hormathophylla spinosa, mais ce rattachement reste ténu.

Alliance GTm. Genisto pseudopilosae-Thymion munbyani Benabid ex B. Foucault & Benabid all. nov. hoc loco ; tableau 2 : colonne GTm ; tableau 9

[syn. : Genisto pseudopilosae-Thymion comosi Benabid 1990 (Bull. Inst. Sci. Rabat 12 : 82) nom. inval.]

Typus nominis hoc loco : Dasypyro hordeacei-Genistetum pseudopilosae Benabid nov.

Garrigues orophiles des causses du Moyen Atlas marocain, de 1 400 à 2 100 m d’altitude, à Euphorbia nicaeensis, Dasypyrum hordeaceum, Poa bulbosa subsp. b., Genista pseudopilosa, Teucrium polium subsp. p., Adenocarpus boudyi, Odontarrhena serpyllifolia, Sideritis hirsuta, Ruta montana, partageant Thymus munbyanus subsp. m. avec l’alliance précédente

Deux groupes d’associations :

* faiblement différenciées positivement

GTm1. Genisto peudopilosae-Bupleuretum spinosi Quézel, Barbero, Benabid, R.J. Loisel & Rivas Mart. 1992 nom. mut. hoc loco (Quézel et al., 1992, tableau 21, sub Genisto peudopilosae-Bupleuretum lucidi).

GTm2. Violo dehnhardtii-Genistetum quadriflorae Benabid ass. nov. hoc loco [syn. : Violo dehnhardtii-Genistetum quadriflorae Benabid 1990 (Bull. Inst. Sci. Rabat 12 : 82) nom. inval.] (Benabid 1988, tableau III) ; typus nominis hoc loco : relevé 4 du tableau III in Benabid (1990, Bull. Inst. Sci. Rabat 12 : 83).

GTm3. Arenario armerinae-Adenocarpetum boudyi Benabid ass. nov. hoc loco [syn. : Arenario armerinae-Adenocarpetum boudyi Benabid 1990 (Bull. Inst. Sci. Rabat 12 : 84) nom. inval.] (Ibid., tableau IV) ; typus nominis hoc loco : relevé 4 du tableau IV in Benabid (1990, Bull. Inst. Sci. Rabat 12 : 84).

GTm4. Scabioso turolensis-Thymetum algeriensis Benabid ass. nov. hoc loco [syn. : Scabioso tomentosae-Thymetum algeriensis Benabid 1990 (Bull. Inst. Sci. Rabat 12 : 85) nom. inval.] (Ibid., tableau VI, sub Scabioso tomentosae-Thymetum algeriensis) ; typus nominis hoc loco de l’association et du typicum (différencié surtout par Cynara baetica subsp. maroccana, Phlomis herba-venti, Schedonorus arundinaceus, Scolymus hispanicus, sur rendzines vertiques) : relevé 2 du tableau VI in Benabid (1990, Bull. Inst. Sci. Rabat 12 : 86) ; typus nominis hoc loco du teucrietosum polii Benabid subass. nov. hoc loco (différencié par Teucrium polium, Bromopsis erecta subsp. permixta, Paronychia capitata, Poterium sanguisorba, Eryngium campestre, sur rendzines à horizon humifère peu épais) : relevé 7 du tableau VI in Benabid (1990, Bull. Inst. Sci. Rabat 12 : 86).

* différenciées par Cytisus balansae, Atractylis serratuloides, Veronica rosea, Ranunculus millefoliatus, Astracantha granatensis, Centaurea oranensis

GTm5. Pilosello pseudopilosellae-Adenocarpetum boudyi Benabid ass. nov. hoc loco [syn. : Hieracio pseudopilosellae-Adenocarpetum boudyi Benabid 1990 (Bull. Inst. Sci. Rabat 12 : 85) nom. inval.] (Ibid., tableau V, sub Hieracio pseudopilosellae-Adenocarpetum boudyi) ; typus nominis hoc loco : relevé 1 du tableau V in Benabid (1990, Bull. Inst. Sci. Rabat 12 : 85).

GTm6. Dasypyro hordeacei-Genistetum pseudopilosae Benabid ass. nov. hoc loco [syn. : Dasypyro hordeacei-Genistetum pseudopilosae Benabid 1990 (Bull. Inst. Sci. Rabat 12 : 87) nom. inval.] (Ibid., tableau VII) ; typus nominis hoc loco de l’association et du typicum (différencié surtout par Jurinea humilis et Veronica montana, plutôt acidiphile) : relevé 3 du tableau VII in Benabid (1990, Bull. Inst. Sci. Rabat 12 : 88) ; typus nominis hoc loco du convolvuletosum mazici Benabid subass. nov. hoc loco (différencié surtout par Teucrium polium, Convolvulus mazicum, Scorzonera caespitosa, Arenaria armerina, plutôt basiphile) : relevé 4 du tableau VII in Benabid (1990, Bull. Inst. Sci. Rabat 12 : 88).

GTm7. Ranunculo millefoliati-Cytisetum balansae Nègre 1961 (Ibid., tableau VIII).

GTm8. Veronico roseae-Bupleuretum spinosi Nègre 1961 (Ibid., tableau IX).

GTm9. Carduncello pomeliani-Erinaceetum pungentis Nègre 1961 (Ibid., tableau X).

GTm10. Cerastio gibraltarici-Cytisetum balansae Benabid ass. nov. hoc loco [syn. : Cerastio gibraltarici-Cytisetum balansae Benabid 1990 (Bull. Inst. Sci. Rabat 12 : 92) nom. inval.] (Ibid., tableau XI) ; typus nominis hoc loco : relevé 3 du tableau XI in Benabid (1990, Bull. Inst. Sci. Rabat 12 : 93).

Les deux alliances qui suivent partagent Artemisia mesatlantica, A. negrei, Thymus willdenowii, Th. munbyanus subsp. ciliatus, Bupleurum atlanticum subsp. a., Astragalus ibrahimianus, Carthamus atractyloides, Bufonia murbeckii, Genista scorpius subsp. myriantha.

Alliance Cs. Cladanthion scariosi Quézel 1952 (Mém. Soc. Sci. Nat. Maroc 50 : 37, sub Ormenion scariosae) ; tableau 2 : colonne Cs ; tableau 10 : syntaxons en Cs

Typus allianciae : Genisto myrianthae-Bupleuretum atlantici Quézel 1957 (Encycl. Biogéogr. Écol. 10 : 126), lectotype désigné par Quézel et al. (1992, Phytocoenologia 14 (1-2) : 166).

Garrigues orophiles d’étage potentiellement sylvatique du Haut Atlas marocain (1 900 à 2 800 m d’altitude) à Cladanthus scariosus, Astragalus incanus s. l., Bupleurum atlanticum subsp. a., Sixalix parielii, Stipella parviflora, Launaea lanifera, Stipa nitens.

* Groupe de syntaxons à Artemisia mesatlantica, Euphorbia megalatlantica, Genista scorpius subsp. myriantha

Cs1. Genisto myrianthae-Bupleuretum atlantici Quézel 1957 (Quézel et al., 1992, tableau 22) ; cité aussi par Taleb & Fennane (2003, tableau I).

Cs2. Cladantho scariosi-Euphorbietum megalatlanticae Taleb & Fennane 2003 nom. mut. hoc loco (Taleb & Fennane, 2003, tableau II, sub Ormenido scariosae-Euphorbietum megalatlanticae).

Cs3. Artemisietum negrei-mesatlanticae sensu Taleb & Fennane 2003 (Bull. Inst. Sci. Rabat, Sci. de la Vie, 25 : 28), non Quézel, Barbero, Benabid & Rivas Mart. 1994 (Ibid., tableau III) ; comme le montre le tableau synthétique 10, ce syntaxon Cs3 est bien distinct du Cs5 (infra) ; on le renomme ici sous le nom de Astragalo ibrahimiani-Artemisietum mesatlanticae (Taleb & Fennane 2003) nom. nov. hoc loco ; typus nominis hoc loco : relevé 241 du tableau III in Taleb & Fennane (2003, Bull. Inst. Sci. Rabat 25 : 30).

Cs4. Teucrio malenconiani-Thymetum dreatensis Quézel, Barbero, Benabid & Rivas Mart. 1994 nom. mut. hoc loco (Quézel et al., 1994, tableau 10, sub Teucrio malenconiani-Thymetum brevidentis) ; syntaxon de transition vers les garrigues du Lavandulo mairei-Carthamion fruticosi.

Cs5. Artemisietum negrei-mesatlanticae Quézel, Barbero, Benabid & Rivas Mart. 1994 (Ibid., tableau 11 : relevés 7 à 12).

* Groupe de syntaxons à Ephedra major subsp. m., Thymus saturejoides

Cs6. « Berberido hispanicae-Fraxinetum dimorphae Quézel & Barbero 1981 » (Quézel & Barbero, 1981, tableau 6) et « Bupleuro spinosi-Juniperetum phoeniceae Quézel & Barbero 1981 » (Ibid., tableau 5), globalement réunis ici dans l’Ephedro majoris-Artemisietum atlanticae (Quézel & Barbero 1981) ass. nov.hoc loco, typus nominis hoc loco : composante hémicryptophyto-chaméphytique du relevé 8 du tableau 6 in Quézel & Barbero (1981, Bol. Soc. Brot., série 2, 53 (2) h. t.).

Cs7 + Cs 8. La végétation de la strate basse du « Retamo dasycarpae-Juniperetum phoeniceae Quézel & Barbero 1981 » (Ibid., tableau 2) est manifestement hétérotone selon une différenciation altitudinale ; la colonne Cs7 en synthétise les relevés 1 à 4 (1 700 à 2 200 m), alors que la colonne Cs8 en synthétise les relevés 5 à 7 (1 300 à 1 500 m). Le faible nombre de relevés nous empêche toutefois de définir les associations correspondantes.

* Groupe de syntaxons à Pterocephalus depressus, Delphinium balansae

Cs9. Ononido atlanticae-Santolinetum rosmarinifoliae Quézel 1957 (Quézel, 1957 : 125).

Cs10. « Adenocarpo anagyrifolii-Genistetum floridae Quézel 1957 » (Quézel, 1957, tableau IV), complexe d’un fourré à Genistae qui peut garder le nom initial et d’une garrigue oro-atlasique nommée ici Lavandulo tenuisectae-Cladanthetum scariosi (Quézel 1957) ass. nov. hoc loco, typus nominis hoc loco : composante hémicryptophyto-chaméphytique du relevé 4 du tableau IV in Quézel (1957, Encycl. Biogéogr. Ecol. 10 : 117).

Alliance Ap. Arenarion pungentis Quézel 1952 (Mém. Soc. Sci. Nat. Maroc 50 : 38) ; tableau 2 : colonne Ap ; tableau 10 : syntaxons en Ap

Typus allianciae : Velletum mairei Humbert 1924 (Bull. Soc. Hist. Nat. Afr. N. XV : 169), lectotype désigné par Quézel et al. (1992, Phytocoenologia 21 (1-2) : 152) sous le nom de Velletum mairei Quézel 1952, alors que le nom de Humbert est parfaitement valide.

Garrigues oro-atlasiques marocaines d’étage asylvatique, de 2 800 à 3 500 m d’altitude, à Arenaria pungens s. l. (subsp. p. + subsp. boissieri), Linaria tristis, Festucopsis festucoides, Cytisus balansae, Hippocrepis monticola, Eryngium bourgatii.

Ap1. Velletum mairei Humbert 1924 (Quézel et al., 1992, tableau 23) ; cité aussi par Taleb & Fennane (2003, tableau VI).

Ap2. Teucrio musimoni-Hormathophylletum spinosae Humbert 1924 (Quézel 1952, tableau 15, sub Teucrio-Avenetum montanae).

Ap3. Scrophularietum macrorrhynchae Quézel 1952 (Quézel, 1952, tableau 16).

Ap4. Vicio glaucae-Arenarietum pungentis Quézel 1957 (Quézel, 1957, tableau XI).

Ap5. Festucopsio festucoidis-Scrophularietum macrorrhynchae Quézel 1957 nom. mut. hoc loco (Taleb & Fennane, 2003, tableau VII, sub Agropyro pseudofestucoidis-Scrofularietum macrorrhynchae).

Le Noneo calycinae-Sperguletum fallacis Quézel 1957 (Quézel, 1957 : 159, sub Elizaldio violaceae-Spergularietum flaccidae) est surtout une association thérophytique associée à une steppe vivace fragmentaire pouvant potentiellement relever de l’Arenarion pungentis.

Alliance Ps. Platycapnion saxicolae Quézel 1952 (Mém. Soc. Sci. Nat. Maroc 50 : 45) ; tableau 2 : colonne Ps ; tableau 10 : syntaxons en Ps

Lectotypus nominis hoc loco : Violetum dyris Quézel 1952 (Mém. Soc. Sci. Nat. Maroc 50 : 48).

Garrigues oro-atlasiques marocaines d’étage asylvatique, relayant l’alliance précédente au-dessus de 3 500 m d’altitude, à Platycapnos saxicola, Iberis sempervirens, Matthiola scapifera.

Ps1. Cirsio dyris-Silenetum ayachicae Humbert 1924 (Quézel, 1952, tableau 17).

Ps2. Myosotido atlanticae-Raffenaldietum primuloidis Quézel 1952 (Quézel, 1952, tableau 18, sub Myosoteto-Raffenaldietum primulinae).

Ps3. Violetum dyris Quézel 1952 (Quézel, 1952, tableau 19, sub Violetum dyris orientalis) ; association proche de celle à Helictotrichon sedenense-Matthiola scapifera de Humbert (1924 : 181).

Humbert (1924 : 182) rapporte encore un relevé d’une association à Raffenaldia platycarpa (= Cossonia platycarpa)-Senecio chalureaui.

Alliance Fa. Festucion algeriensis Quézel 1957 (Encycl. Biogéogr. Ecol. 10 : 193) ; tableau 2 : colonne Fa ; tableau 11

Lectotypus nominis hoc loco : Astragalo numidici-Bupleuretum spinosi Quézel 1957 (Encycl. Biogéogr. Ecol. 10 : 198).

Garrigues oro-atlasiques algériennes (hauts sommets kabyles : Djurjura, Aurès), à Festuca atlantica, F. algeriensis, F. djurdjurae, Thymus lanceolatus, Jasione crispa subsp. c., Lomelosia crenata, Anthemis pedunculata, Arenaria grandiflora, Minuartia verna subsp. kabylica, Euphorbia nicaeensis subsp. hispanica, Plantago mauritanica, Valeriana tuberosa, Alyssum montanum, Bellis sylvestris, Melica cupanii, Odontarrhena serpyllifolia, Leontodon djurdjurae, Carthamus pinnatus, Pimpinella tragium, Vicia glauca

Fa1. Astragalo numidici-Bupleuretum spinosi Quézel 1957 (Quézel, 1957, tableau XIX).

Fa2. Hormathophyllo spinosae-Ranunculetum millefoliati Quézel 1957 (Ibid., tableau XX : 1er syntaxon élémentaire).

Fa3. Anthyllido montanae-Helianthemetum cani Quézel 1957 (Ibid., tableau XX : 2e syntaxon élémentaire).

Fa4. Jacobaeo gallerandianae-Pimpinelletum tragii Quézel 1957 (Ibid., tableau XX : 3e syntaxon élémentaire, sub Senecioni gallerandiani-Pimpinelletum djurdjurae).

Fa5. Festuco aurasiacae-Erinaceetum anthyllidis Quézel 1957 (Ibid. : 210).

Sous-classe THYMBRO CAPITATAE-ROSMARINENEA OFFICINALIS subclassis nov. hoc loco ; tableau 2 : colonnes Ab à CEr-c

Typus nominis hoc loco : Cisto cretici-Ericetalia manipuliflorae Horvatić 1958 (Acta. Bot. Croatica XVII : 69).

Garrigues centre-méditerranéennes à Thymbra capitata, Micromeria graeca subsp. g., Cistus creticus subsp. c. et subsp. eriocephalus, Sarcopoterium spinosum, Lotus hirsutus, de transition vers les Cisto cretici-Micromerietea julianae est-méditerranéens (de Foucault, 2020) ; elles sont surtout différenciées négativement relativement aux Eu-Rosmarinenea officinalis par l’absence ou l’extrême rareté de nombreux taxons caractérisant cette dernière sous-classe (voir tableau 2).

Ordre 7. Cisto cretici-Ericetalia manipuliflorae Horvatić 1958 ; tableau 2 : colonnes Ab à CEr-c

Alliance Ab. Alyssion bertolonii Pignatti in E. Pignatti & Pignatti 1977 ; tableau 2 : colonne Ab

Alliance ASm. Artemisio albae-Saturejion montanae Allegrezza, Biondi, Formica & Ballelli 1997 ; tableau 2 : colonne ASm

Alliance CEm. Cisto eriocephali-Ericion multiflorae Biondi 2000 ; tableau 2 : colonne CEm

Alliance PAm. Prasio majoris-Ampelodesmion mauritanici all. nov. hoc loco ; tableau 2 : colonne PAm

[syn. : Prasio majoris-Ampelodesmion mauritanici B. Foucault 2020 (Carnets bot. 4 : 18) nom. ined.]

Typus nominis hoc loco : Genisto corsicae-Sarcopoterietum spinosi Biondi & Mossa 1992 (Doc. Phytosoc., NS, XIV : 14).

Garrigues sublittorales d’Italie centro-occidentale à Ampelodesmos mauritanicus, Prasium majus, Arisarum vulgare, Polygala flavescens, Anthyllis barba-jovis, Globularia alypum.

Alliance CEr. Cisto cretici-Ericion manipuliflorae Horvatić 1958 ; tableau 2 : colonnes CEr-a à CEr-c

ECr-a : syntaxons de Dalmatie.

ECr-b : syntaxons de Sardaigne et Tunisie.

ECr-c : syntaxons de Sicile.

En conclusion, ce complément a donc permis de valider définitivement des syntaxons décrits dans la synthèse de 2020, mais considérés comme inédits ; en plus de quelques associations, ce sont les Lavandulo pyrenaicaeAphyllanthenion monspeliensis, Asphodelo ramosi-Brachypodion retusi, Eryngio dilatati-Ulicion erinacei, Dactylido hispanicae-Helichrysion stoechadis et Prasio majoris-Ampelodesmion mauritanici. L’élargissement à l’Afrique du Nord (Maroc à Tunisie) a permis en outre de définir les Ebeno pinnatae-Teucrion peudochamaepityos, Arenario mauritanicae-Bupleurion spinosi, Genisto quadriflorae-Lavandulion atlanticae, Genisto pseudopilosae-Thymion munbyani, Echinospartenalia boissieri. Enfin, la vision globale de la classe (tableau 2) aboutit à la séparation de deux sous-classes assez fortement différenciées, les Eu-Rosmarinenea officinalis s’opposant aux Thymbro capitatae-Rosmarinenea officinalis.

Bibliographie

Achhal El Kadmiri A., Ziri R. & Khattabi A., 2004. Analyse phytosociologique des formations de matorral du massif des Béni-Snassène (Maroc oriental). Acta Botanica Malacitana 29 : 67-87.

Benabid A., 1988 (publié 1990). Contribution à l’étude des groupements non forestiers du Moyen Atlas central (Maroc). Bulletin de l’Institut scientifique de Rabat 12 : 7-98.

Bolòs O. (de), 1960 (publié 1961). La transición entre la depresión del Ebro y los Pirineos en el aspecto geobotánico. Anales del Instituto Botánico A.J. Cavanilles 18 : 199-254.

Braun-Blanquet, J., Font Quer P., Braun-Blanquet G., Frey E., Jansen P. & Moor M., 1935 (publié 1936). L’excursion de la Sigma en Catalogne (Pâques 1934). Cavanillesia VII : 89-110.

Foucault B. (de), 2020. Sur la synsystématique des Rosmarinetea officinalis ouest-méditerranéens. Carnets botaniques 4 : 1-27 et 26 tableaux, https://doi.org/10.34971/s9d8-qj43.

Foucault B. (de), 2021. Essai de synthèse phytosociologique sur les fourrés sempervirents méditerranéens. Carnets botaniques 51 : 1-42 et 37 tableaux, https://doi.org/10.34971/D6BN-RG49.

Géhu J.-M., 1994. Schéma synsystématique et typologie des milieux littoraux français atlantiques et méditerranéens. Colloques phytosociologiques XXII, La syntaxonomie et la synsystématique européennes comme base typologique des habitats : 183-212.

Guinochet M., 1980. Essai sur quelques syntaxons des Cisto-Rosmarinetea et des Quercetea ilicis d’Algérie et de Tunisie. Phytocoenologia 7 : 436-466.

Horvatić S., 1958. Tipološko Raščlanjenje primorske vegetacije gariga i borovih šuma. Acta. Botanica Croatica XVII : 7-98.

Humbert H., 1924. Végétation du Grand Atlas marocain oriental. Exploration botanique de l’Ari Ayachi. Bulletin de la Société d’histoire naturelle d’Afrique du Nord XV : 147-234.

Miara M.D., Hadjadj Aoul S. & Decocq G., 2020. Diversité phytosociologique et séries dynamiques de la végétation de l’Atlas tellien occidental de Tiaret (N-O Algérie). Ecologia Mediterranea 46 (1) : 97-116.

Molinier R., 1934. Études phytosociologiques et écologiques en Provence occidentale. Annales du Muséum d’histoire naturelle de Marseille 27, mém. 1 : 1-273.

Nègre R., 1961. Les associations végétales du Jbel Saa. Bulletin de la Société des sciences naturelles et physiques du Maroc XLI : 17-62.

Paradis G. & Pozzo di Borgo M.-L., 2005. Étude phytosociologique et inventaire floristique de la réserve naturelle des Tre Padule de Suartone (Corse). Journal de botanique de la Société botanique de France 30 : 27-103

Paradis G., Féral C., Passigny-Hernandez C., Nicolau J. & Carles S., 2014. Paysage végétal de la vallée du Baraci et du nord du golfe de Valinco (sud-ouest de la Corse) : phytosociologie et carte de la végétation. Journal de botanique de la Société botanique de France 67 : 9-105.

Peñas J., Cabello J., Valle F. & Mota J.F., 1999. Novedades fitosociológicas en los matorrales del sureste de la Península Ibérica. Documents phytosociologiques, NS, XIX : 287-309.

Quézel P., 1952. Contribution à l’étude phytogéographique et phytosociologique du Grand Atlas calcaire. Mémoires de la Société des sciences naturelles du Maroc 50 : 1-57.

Quézel P., 1957. Peuplement végétal des hautes montagnes d’Afrique du Nord. Encyclopédie biogéographique et écologique 10 : 1-463.

Quézel P. & Barbero M., 1981. Contribution à l’étude des formations présteppiques à Juniperus arborescents du Maroc. Boletim da Sociedade Broteriana, série 2, 53 (2) : 1137-1160.

Quézel P., Barbero M., Benabid A., Loisel R. & Rivas-Martínez S., 1988. Contribution à l’étude des groupements préforestiers et des matorrals rifains. Ecologia Mediterranea 14 (1-2) : 77-122.

Quézel P., Barbero M., Benabid A., Loisel R. & Rivas-Martínez S., 1992. Contribution à la connaissance des matorrals du Maroc oriental. Phytocoenologia 21 (1-2) : 117-174.

Quézel P., Barbero M., Benabid A. & Rivas-Martínez S. 1994. Le passage de la végétation méditerranéenne à la végétation saharienne sur le revers méridional du Haut Atlas oriental (Maroc). Phytocoenologia 22 (4) : 537-582.

Rivas Goday S. & Mayor M., 1966. Aspectos de la vegetación y flora orófilas del Reino de Granada. Anales de la Real Academia de Farmacia 31 : 345-400.

Rivas Goday S. & Rivas-Martínez S., 1969. Matorrales y tomillares de la Península Ibérica comprendidos en la clase Ononido-Rosmarinetea Br.-Bl. 1947. Anales del Instituto Botánico A.J. Cavanilles 25 : 1-297.

Rivas-Martínez S., Lousã M., Díaz T.E., Fernández-González F. & Costa J.C., 1990. La vegetación del sur de Portugal (Sado, Alentejo y Algarve). Itinera Geobotanica 3 : 5-126.

Taleb M.S. & Fennane M., 2003. Étude des groupements steppiques du Parc national du Haut Atlas oriental et ses bordures (Maroc). Bulletin de l’Institut scientifique de Rabat, Sci. de la Vie, 25 : 25-41.

Theurillat J.-P., Willner W., Fernández-González F., Bültmann H., Čarni A., Gigante D., Mucina L. & Weber H., 2021. International Code of Phytosociological Nomenclature, 4th version. Applied Vegetation Science, https://doi.org/10.1111/avsc.12491.

Wojterski Th., 1985. Guide de l’excursion internationale de phytosociologie en Algérie du Nord. Institut national agronomique El Harrach, 274 p.

Remerciements

Merci à la Bibliothèque botanique et phytosociologique du Conservatoire botanique national de Bailleul et à Jorge Capelo (Instituto Nacional de Investigação Agrária, Unidade Estratégica de Investigação e Serviços de Sistemas Agrários e Florestais e Sanidade Vegetal, Oeiras, Portugal) pour l’aide à la recherche de publications.